B.Yükseköğretimde Kalitenin Tarihsel Gelişimi ~ Muhammet Negiz

B.Yükseköğretimde Kalitenin Tarihsel Gelişimi

İnsanlar, tarihin başlangıcından itibaren çeşitli şekillerde kalite ile etkileşim içinde olmuştur. Kalite için çeşitli tanım, kriter ya da standartlar belirleyip günlük yaşamdaki yerini tayin etmişlerdir. Hammurabi dönemlerinden itibaren yazılı belgelerde görülebilen bu süreç, 19. yüzyılın başlarından itibaren bilimsel nitelikte incelenmeye başlanmıştır[1].

Üretimde mükemmelliği sağlamak için başlayan kalite yolculuğu, 1750’li yıllardan Sanayi Devrimi’ne doğru, nitelik kazanarak sürmüştür. Bu yolculuk, İkinci Dünya Savaşı sırasında askeri malzeme ve teknoloji kalitesini iyileştirme çalışmaları ile yeni bir boyuta taşınmıştır. Walter Shewhart’ın istatistiksel proses kontrol yöntemleri kullanılmaya başlanmış ve özel askeri kalite standartları hazırlanarak yayınlanmıştır[2].

II. Dünya Savaşı sonrasında modernizasyon faaliyetlerine başlayan Japonya, ABD’den gelen Joseph M. Juran ve W. Edwards Demings’in çalışmaları ile eski gücünü kazanmaya ve kalkınmaya başlamıştır. Juran ve Demings’in kalite yaklaşımları ve ABD’nin kalite alanındaki birikimleri Japonya ile paylaşılmıştır. Demings’in seminerleri vasıtasıyla Japonya’da birçok yönetici bilgilendirilmiştir. Bu sayede, kalite çalışmaları ülke çapında yaygınlaşmıştır. Japonlar, bu çalışmalarla, “kalite çemberleri”ni geliştirmiştir[3]. Toplam Kalite Yönetimi anlayışı bu sürecin zirve noktası olmuştur.

Üretim sektöründe kalite kavramının tarihsel gelişimi dört başlık altında incelenmektedir. Bu başlıklar; muayene, istatistiksel kalite kontrol, kalite güvencesi ve toplam kalite şeklindedir[4]. Bu durum aşağıdaki tabloda ifade edilmektedir[5]:

Tablo 1. Geleneksel Kalite Çalışmalarından TKY’ye Geçiş

Kaynak: Rampersad, H., Obshee Upravleniye Kachestvom Lichnostniye i Organizastsionnie İzmeneniye, Olimp Business Publication, Moskova, 2005, s. 9.

Yükseköğretim kurumlarında kalite anlayışı, tarihsel süreçte uygulama ve özellik olarak değişim yaşamıştır. Bu durum aşağıdaki tabloda ifade edilmiştir[6]:

Tablo 2. Yükseköğretim Kurumlarında Kalitenin Değişim Değişim Süreci

Dönem	Kalite Anlayışı	Hizmet Sağlanma Yöntemi	Eğitim Kurumunun Başlıca Karakteristikleri
Sanayi Öncesi Ekonomi	Yükseköğretim kurumları ve akademisyenlerin beklentilere cevap vermesi	Akademisyenlerin öğrencilerle bireysel bağlantı kurması	-Ekonomi ile zayıf bağlantı -Durgunluk -Kitlelere uygunluk
Sanayi Ekonomisi	Eğitim müfredatı, standartlar ve spesifikasyonlara uygunluk	-Standart ve spesifikasyonları uygulamak -Kalite kontrol unsurlarını takip etmek	-Kitlesellik -Bürokratikleşme -Katılık -Ekonomiye sistemli bakış
Sanayi Sonrası Ekonomi ve İnovasyon Ekonomisine Geçiş Dönemi	Hizmet talep edenlerin beklentilerine uygunluk	Kalite yönetim sistemi için Toplam Kalite Yönetimi metodolojisi çerçevesinde süreç yaklaşımı ve sürdürülebilir mükemmellik	-Genellik -İnisiyatif kullanımı -Derinlik -Ekonomiye sistemli bakış

Kaynak: Karpenko, P., Kachestvo Vysshego Obrazovaniya, Sovremennoe Gumanitarnaya Akademiya Yayınları, 2012, s. 9.

İlk olarak, II. Dünya Savaşından sonra ABD’de “Servicemen’s Readjustment Act (GI Bill)” gibi programlarla başlayan yükseköğretim kurumlarında kalite çalışmalarının tarihi, kalitenin iş dünyasında yaşamış olduğu süreçle paralel olarak şekillenmiştir. Yükseköğretim kurumlarındaki kalite kontrol sistemleri, geleneksel kaynak oryantasyonuna ve iç faktörlere göre belirlenmiştir. Eğitimin dış çevresinde yaşanan değişiklikler ya da öğrenci istekleri sürecin dışında kalmıştır[7].

Bu süreçte, yükseköğretim öğrenci sayılarında yaşanan artış, kamu harcamalarından yükseköğretime ayrılan pay ve yükseköğretimde kalite konusu önem kazanmıştır. Yükseköğretim kurumu bünyesindeki kaynakları etkin kullanmak için kalite çalışmalarına doğru yönelim olmuştur[8].

1960 yılından itibaren İngiltere’de, yükseköğretim kurumlarının kalite ve yönetim çalışmaları ivme kazanmıştır. İki çeşit kalite modeli uygulanmaya başlanan bu dönemde, birinci model tam olarak üniversite niteliği olmayan politeknik okullar ve kolejler için hazırlanmışken, ikinci model üniversitelere yönelik olarak düzenlenmiştir[9].

Yükseköğretimde kalite çalışmaları, üretim sektörüne göre daha geç başlamıştır. Yükseköğretimde kalite çalışmalarına ilişkin literatüre 1980 öncesinde oldukça az rastlanmaktadır. Bu dönemdeki ilk yayınlar ABD ve İngiltere’de yapılmıştır.

Malcolm Baldrige Ulusal Kalite Ödülü, Amerika’da kalite çalışmalarına yön vermek amacı ile 1987 yılında tesis edilmiştir. Kurulduğu dönemde sanayi üretim ve kalitesine odaklanmış olan bu ödüle, 1989 yılı itibari ile eğitim hizmetlerinin kalitesi kategorisi de eklenmiştir[10].

1991 yılına kadar kalite anlayışının yaşamış olduğu tarihsel süreç aşağıdaki tabloda kısaca ifade edilmiştir[11]:

Tablo 3. Kalite Anlayışının Tarihsel Süreci

Tarih	Süreç
1903	TKY Stratejisi (John S. Oakland)
1988	“Reengineering” İş Süreci (M. Hammer)
1987	Kalite Yönetim ve Güvence Sistemleri
1980	Toplam Kalite Hareketi
1970	Kalite Çemberleri (K. Ishikawa)
1965	“Sıfır Hata” (P. Crosby, T. Katarbinski, B. Dubovikov, İ. Halpin)
1960	Kalite Yaklaşımında Japon Usulü (K. Ishikawa, G. Taguchi)
1956	Kalite Yönetim Sistemi (A. Feigenbaum)
1950	İstatistiksel Süreç Kontrolü (E. Deming, J. Juran)
1940	Basit İstatistiksel Modellerin Kullanılması
1931	İlk Kez Matematiksel Modellerin Uygulanması (W. A. Shewhart)
1922	İdeal Memurluk Tipi (M. Weber)
1916	Yönetim Teorisi (H. Fayol)
1915	Mekansal ve Zamansal Dağılım (F. L. Gilbert, H. Ford)
1903	Yönetimin Bilimsel Temelleri (F. Taylor)

Kaynak: Efimov, V. V., Uluchsheniye Kachestvo Proyektov i Protsessov, Ulyanovsk D. T. Üniversitesi Yayınları, Ulyanovsk, 2004, 164.

1991 yılında yayınlanan Beyaz Belge (White Paper), İngiltere yükseköğretim kurumlarında değişim yaşanmasına neden olmuştur. Yükseköğretim kurumları için yeni prosedürler hazırlanmıştır. Yükseköğretim Kalite Konseyi (Higher Education Quality Council) ve Kalite Denetim Birimi (Division of Quality Audit) kurulmuştur. Beyaz Belge, İngiltere yükseköğretim kurumları için kalite kontrolü, kalite denetlemesi, kalite değerlemesi gibi terimleri gündeme getirmiştir[12].

Yükseköğretimde kalite çalışmalarının yaşamış olduğu tarihsel süreç, belli bir döneme kadar kalitenin üretim sektöründeki gelişimi ile eş zamanlı olarak gerçekleşmiştir. Daha sonra yükseköğretimde kalite çalışmaları, kendi rotasını ve terminolojisini oluşturarak yeni bir boyut kazanmıştır.

Avrupa’da, yükseköğretim kurumlarının kalite yönetimi ve değerlendirme çalışmaları, Avrupa Kalite Yönetimi Vakfı tarafından 1991 yılında hazırlanan EFQM Mükemmellik Modeli ile sürdürülmeye başlanmıştır.

EFQM Mükemmellik Modeli’nin yanı sıra, Avrupa’da yükseköğretim kurumlarının ortak bir kalite anlayışına sahip olması ve bu alanda işbirliğini savunan Bologna Süreci çalışmaları 1999 yılında başlatılmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında imzalanan anlaşmalara kadar götürülebilecek bu süreç, Bologna Bildirisi ile yeni bir aşama kaydetmiştir. Genel olarak standardizasyon amacı taşıyan Bologna Süreci, üniversite kalite çalışmalarında kurumsallaşmayı hedeflemektedir[13].

19 Eylül 2003 tarihinde gerçekleşen Berlin Konferansı’nda, yükseköğretim kurumları kalite güvencesi çalışmalarında ortak hareket etmek için, Avrupa Üniversiteler Birliği (EUA), Avrupa Yükseköğretim Kurumları Birliği (AURASHE) ve Avrupa Ulusal Öğrenci Sendikaları Birliği (ESIB)’ne işbirliği daveti yapılmıştır. Yapılan çalışmalar kapsamında, her ülke kendi eğitim sistemine uygun kalite güvence standartlarını ortaya koymakta ve bu standartlar ışığında kendi eğitim sistemlerini değerlendirmektedir. Kalite geliştirme faaliyetlerinin değerlendirilmesi için kalite ajansları oluşturulmakta ve dış değerlendiricileri kullanarak yükseköğretim kurumlarının kalite düzeyleri belirlenmektedir[14].

Türk yükseköğretim kurumlarında, kaliteyi değerlendirme ve takip için, “Yükseköğretim Kurumlarında Akademik Geliştirme Yönetmeliği”, “Yükseköğretim Kurumlarında Akademik Değerlendirme ve Geliştirme Rehberi” hazırlanmıştır. Kalite sürecini yönetmek için, 2005 yılında[15] Yükseköğretim Kurumlarında Akademik Değerlendirme ve Kalite Geliştirme Yönetmeliği yayınlanarak YÖDEK ve ADEK türü komisyonlar oluşturulmuştur[16].

Türkiye Cumhuriyeti’nin 2023 hedefleri arasında, yükseköğretim kurumlarının kalitesinin sağlanması ve kalite değerlendirme - akreditasyon kurumunun oluşturulması bulunmaktadır[17].

[1] Diken, A., (1998), Sanayi ve Hizmet İşletmelerinde Toplam Kalite Yönetimi, Konya Ticaret Odası Eğitim ve Kültür Yayınları, No: 8, Konya, s. 3-4.

[2] http://asq.org/learn-about-quality/history-of-quality/overview/overview.html

[3] Diken, s. 6.

[4] Efil, İ., (2010), Toplam Kalite Yönetimi, Dora Yayınları, Bursa.

[5] Rampersad, H. (2005), Obshee Upravleniye Kachestvom Lichnostnye i Organizatsionnie İzmeneniya, Olimp Business Publication, Moskova, s. 9.

[6] Karpenko, s. 19.

[7] Koslowski, F., (2007), Quality and Standarts in Higher Education: Industry as Archtype, International Journal of Quality and Standards , www.bsieducation.org/standardsinaction.

[8] Vught, F. A., Westerheijden D. F., (1994), Towards a General Model of Quality Assessment in Higher Education, Higher Education Journal, Vol. 28, No. 3, s. 357.

[9] Vught ve Westerheijdebn, s. 362-364.

[10] http://asq.org/learn-about-quality/malcolm-baldrige-award/overview/overview.html

[11] Efimov, V. V., (2004),Uluchshenie Kachestvo Proyektov i Protsessov, Ulyanovsk Devlet Teknik Üniversitesi Yayınları, Ulyanovsk, s. 164.

[12] Vught ve Westerheijdebn, s. 362-365.

[13] Gümüş, A., Kurul, N., (2011), Üniversitelerde Bologna Süreci Neye Hizmet Ediyor? Eğitim Sen Yayınları, Ankara, s. 67-70.

[14] Gümüş ve Kurul, s. 70-79.

[15] Yükseköğretim Kurumlarında Akademik Değerlendirme Ve Kalite Geliştirme Rehberi (Sürüm: 2007/1.1), http://www.yodek.org.tr/?page=download#

[16] Gümüş ve Kurul, s. 79.

[17] http://www.akhedefler.com/metinicerik.asp

Thesis

Yükseköğrenimde Toplam Kalite Yönetimi Uygulaması ve Bir Model Önerisi

(2013)